The Great Migration

Geloofsvluchtelingen uit Engeland

In Engeland nam de contestatie van de gevestigde kerk zodanig hevige en massale vormen aan, dat het tweemaal tot een burgeroorlog kwam. De tweede (1688-1690) was vrij snel beslecht: King James II, die rooms-katholiek geworden was, moest het veld ruimen voor de goed protestantse stadhouder van Holland, Willem III. De oranjemarsen in Ulster verwijzen nog naar deze ‘glorieuze revolutie’ (aldus de term van de winnaars). De eerste burgeroorlog (1642-1651) heeft het land echter jarenlang verscheurd en op de rand van het bankroet gebracht. Even voor de duidelijkheid. Ook in Engeland kon er natuurlijk maar één kerk zijn, d.w.z. de Church of England, of in het Latijn: de Ecclesia Anglicana. Deze was of trouw aan Rome of ze organiseerde zich onafhankelijk van Rome, maar dan was ze de facto protestants. Hoe in de zestiende eeuw de kerk van Engeland diverse keren van kamp is verwisseld, is algemeen bekend (Henry VIII). Ook dat dat met veel bloedvergieten is gepaard gegaan (Bloody Mary). Dat was vreselijk, maar – jammer genoeg – binnen het algemene Europese verhaal niet uitzonderlijk. Immers: als de kleur van de landskerk en de godsdienst van de vorst moeten samen vallen, kan elke troonsopvolging de ganse kerk van kamp doen veranderen, en dat gaat natuurlijk niet zonder slag of stoot. Je verandert niet van religie als van jas. Ook buiten Engeland heeft dat nog tot ver in de zeventiende eeuw tot gruwelijke taferelen en volksverhuizingen geleid. Bij het begin van de zeventiende eeuw (onder King James I, de man van de bijbelvertaling) was duidelijk geworden dat de ‘Kerk van Engeland’ los van Rome zou blijven en dus als een protestantse kerk verder zou gaan. Paradoxaal echter koos diezelfde koning ervoor om de liturgie en de kerkorde quasi ongewijzigd te laten (ze bleef dus ‘katholiek’, op z’n minst qua uitstraling). Dat vervolgens bisschoppen, aartsbisschoppen en koningen zich net zo autoritair bleven gedragen binnen die ‘hervormde kerk’ als voorheen, deed veel gelovigen twijfelen of de kerk eigenlijk wel ‘echt hervormd’ was.

Dissenters en The pilgrim fathers

Toen vervolgens protesterende predikanten – dissenters noemde men ze later – werden geïntimideerd, ontslagen en zelfs gevangen gezet, was voor velen de maat vol. Zo’n kerk, vlees noch vis, was onverdraaglijk, zeker voor de ‘Puriteinen’. Zoals de naam aangeeft streefden zij naar een kerk, zuiver in de leer, puur in de liturgie, en heilig in levenswandel. Zij staken hun ontevredenheid over de koers van de ‘kerk van Engeland’ niet onder stoelen of banken. Qua leer waren ze niet bijzonder extreem. Ze hadden calvinistische sympathieën en konden het meestal goed vinden met de Hollandse protestanten. Ze waren voorstander van een ‘presbyteraans’ kerkmodel, waarbij de plaatselijke gemeenten (congregations in het Engels, vandaar ‘congregationalisme’) zelf de zetel van het geestelijk gezag beheerden. Door de typisch Britse omstandigheden werd de liturgie echter het breekpunt: Moet een voorganger de kerkdienst leiden volgens het officieel goedgekeurde Book of Common Prayer (liturgisch handboek, missaal), gehuld in de voorgeschreven gewaden, met verplichte gebaren, uitgeschreven gebeden en vaste lezingen, of mag hij in die bijeenkomsten de Bijbel gewoon lezen en uitleggen zoals dat te pas komt en bidden zoals ‘de geest het hem geeft uit te spreken’. Toen de aartsbisschop van Canterbury, William Laud, dit Gebedenboek met alles erop en eraan verplicht stelde op straffe van ontzetting uit het ambt, barstte de bom. Velen belandden in het gevang (ketters verbranden deed men niet echt meer, men concentreerde zich gaandeweg de eeuw meer op heksen), sommigen overleefden het niet, en nog meer gewone gelovigen haakten af. Ook letterlijk: de desinteresse in kerkelijke zaken nam ongeziene proporties aan in Engeland. Voor degenen die het ernstig meenden met de kerk was Engeland (kerk èn staat) een nieuw ‘Egypte’. Net als het volk Israel riepen zij tot God om verlossing uit de slavernij. De term ‘uittocht’ kreeg voor hen een heel nieuwe, realistische klank. Sommigen deden het ook echt en vertrokken. Een eerste groep vestigde zich in Nederland (Leiden), maar kon ook daar niet aarden. Ze vonden de Nederlandse calvinisten te laks en de samenleving te liberaal. Zij trokken verder naar de ‘Nieuwe Wereld’ (1620). Toen ze bij Plymouth voet aan wal zetten was het voor hen als waren ze aangekomen in het ‘Beloofde land’. Daar zouden ze nu eindelijk vrij zijn om God te dienen. Veruit de meeste dissenters emigreerden niet letterlijk, maar ‘geestelijk’. Ze voelden zich vervreemd van de ‘Staatskerk’, ookal bleven ze nominaal daartoe behoren. Hoe breed gedragen de kritiek op die kerk was, kwam aan het licht toen de koning in 1640 het parlement, dat hij in 1629 ontbonden had, weer samenriep, omdat hij geld nodig had (belastingen). Prompt sloegen democraten en Puriteinen de handen ineen, en vormden front tegen de koning en de aartsbisschop. Een burgeroorlog brak uit. Na een lange reeks veldslagen kwam het tot een staatsgreep en werd de koning afgezet (Charles I). De aartsbisschop belandde op het schavot (1645) en de koning volgde (1649): hoogverraad luidde de aanklacht waaraan hij schuldig werd bevonden. Als religie en staat één zijn, dan is zonde tegen het één ook altijd verraad aan het ander. Engeland werd een republiek, net als die andere grote protestantse zeemacht, Nederland. Elf jaar heeft die periode geduurd (1649 tot 1660), met de Puritein Oliver Cromwell als Lord Protector. Niet lang na zijn dood werd alles weer teruggedraaid: het koningshuis werd hersteld en het Book of Common Prayer, inmiddels sacrosanct door de bestrijding ervan, werd opnieuw verplicht gesteld. En nu werden de Puriteinen weer vervolgd. Hoe men verder ook over die periode oordeelt, ze hebben wel twee meesterwerken van de Engelse litteratuur opgeleverd: Paradise Lost (John Milton’s hoogstpersoonlijke exegese van delen van het bijbelboek Genesis) en The Pilgrim’s Progress (John Bunyan’s allegorie over de valkuilen en uitdagingen waar een gewoon christenmens in de loop van z’n leven voor komt te staan, geschreven in de gevangenis).

Een nieuwe wereld, een nieuwe kans

Enfin, het voert te ver om het hele verhaal te vertellen. Het hoeft ook niet, want dit punt was in het vorige hoofdstuk al gemaakt. Het bijzondere van de Angelsaksische variant van de permanente kerkelijke identiteitscrisis die het Schriftprincipe veroorzaakt, is dat degenen die uitweken naar de Nieuwe Wereld in een totaal nieuwe situatie terecht kwamen. London was ver weg, en Canterbury ook. De last van de eeuwenlange traditie kon afgeworpen worden, de kerk moest ter plaatse opgebouwd worden (letterlijk en figuurlijk). De eerste groep Puriteinen hebben in 1620/1 die kans aangegrepen en zijn gaan experimenteren, pionieren, zowel burgerrechtelijk als kerkelijk. De settlers sloten een verbond met elkaar, een ‘covenant’, dat ze bezegelden met een ‘compact’ (een stoort stedelijke grondwet). Daarin beloofden ze zich eensgezind te houden aan Gods geboden en vandaaruit de samenleving op te bouwen, from scratch. Verrassend is dat uit deze groep Puriteinen, die we in onze tijd radicaal en fundamentalistisch zouden noemen, al snel iemand naar voren komt die voor een totale vrijheid van geweten en godsdienst begint te pleiten, de rechten van de Indianen op het land bevestigt (tegen de claim van de Engelse koning in), en niet moe wordt om z’n leven lang te ijveren voor een volkomen scheiding tussen kerk en staat. De man in kwestie is Roger Williams (1603-1683), in Europa nauwelijks bekend, in de VS een nationale held. Het loont de moeite om daarom toch eens in te zoomen op deze periode, vooral omdat hier gedachtengangen en formuleringen worden gevonden, die in de Amerikaanse Bill of Rights zijn terechtgekomen en indirect nog steeds onze visie op de godsdienstvrijheid als ‘mensenrecht’ bepalen. De historische context werpt alvast een verrassend licht op gangbare opvattingen. Zo is het bijvoorbeeld opvallend dat de roep om de scheiding van kerk en staat in z’n oorspronkelijke vorm helemaal niet gemotiveerd is door een verzet tegen een te grote invloed van de religie op het samenleven en de politiek (dat kon wel eens een typisch Europese perspectivische vertekening zijn), maar juist omgekeerd. Volgens Williams is de scheiding tussen kerk en staat noodzakelijk om de kerk te beschermen tegen een bemoeizuchtige staat. En ze is vooral noodzakelijk omdat de kerk anders onherstelbaar beschadigd wordt. Als kerken steun zoeken bij de overheid betekent dat volgens deze Puritein gegarandeerd de doodsteek voor waar het in religie eigenlijk over gaat. Voor Williams is godsdienst namelijk een kostbare schat, maar ook een heel kwetsbare en vooral een zeer persoonlijke zaak. Daar moet de overheid met z’n handen vanaf blijven. Als je religie mengt met politiek, is het snel afgelopen met religie, stelt hij, en houd je enkel politiek over. Ik zei het al: ze kunnen radicaal zijn, die Puriteinen. Hun verhaal, dat tegelijk ook een van de geboorteverhalen is van het Westerse denken over godsdienstvrijheid, kan verteld worden aan de hand van de ontstaansgeschiedenis van drie nederzettingen in de Nieuwe Wereld.